1. Nguồn gốc
Việc cử hành phụng vụ ngày Thứ Sáu Tuần Thánh tại Giêrusalem được ghi nhận đầu tiên vào thế kỷ IV do sử gia Esgerie tường thuật lại về việc cầu nguyện và suy niệm về cuộc Thương khó Chúa trong suốt lộ trình từ Nhà Tiệc Ly đến chân đồi Gôlgôtha. Trên lộ trình này, dân chúng dừng lại từng chặng để nghe các đoạn sách Ngôn sứ nói về cuộc Thương khó của người Tôi Tớ Thiên Chúa, suy niệm các đoạn Tin mừng nói về đau khổ của Chúa, cầu nguyện và hát thánh ca. Cuối lộ trình là nơi Chúa chịu đóng đinh, Giám mục sẽ đưa cao cây Thánh giá cho dân chúng tôn thờ.
Tại Rôma thế kỷ VII, ngày Thứ Sáu Tuần Thánh người ta tưởng niệm cuộc khổ nạn bằng cách suy gẫm trình thuật Thương khó theo Tin mừng Gioan, sau đó cộng đoàn sẽ đọc lời cầu chung cho Giáo Hội, các nhà lãnh đạo thế giới, cầu cho sự hiệp nhất và cho mọi nhu cầu của nhân loại. Vì không cử hành thánh lễ nên nhiều nhà thờ tổ chức cử hành phụng vụ Lời Chúa cách trọng thể: Thánh giá có tượng chịu nạn được để trên bàn thờ cho dân chúng tôn thờ, nghe Lời Chúa và suy gẫm về cuộc khổ nạn của Người, sau đó rước lễ.
Trước năm 1955, việc cử hành phụng vụ ngày Thứ Sáu Tuần Thánh có sự khác biệt so với hiện nay: ban sáng cử hành phụng vụ Lời Chúa và suy tôn Thánh giá, buổi chiều đi đàng Thánh giá, buổi tối nghe “giảng đại phúc” về cuộc Thương khó của Chúa Giêsu. Nhưng sau 1955 có sự sắp xếp lại việc cử hành nghi thức: buổi chiều cử hành cuộc Thương khó và tôn vinh Thánh giá, đồng thời cho phép cộng đoàn phụng vụ rước lễ nhưng không cử hành thánh lễ. Nghi thức từ năm 1970 đến nay không thay đổi gì nhiều về cấu trúc và giờ cử hành, nhưng chỉ thay đổi về các bài đọc, sắp xếp lại các lời nguyện cũng như thêm vào một số ý nguyện mới theo tinh thần của Vaticano II.
2. Ý nghĩa
Theo Kinh Thánh, trước ngày Lễ Vượt Qua của người Do Thái, Đức Giêsu đã bị xử án tại dinh Philatô vào lúc tảng sáng, rồi Người bị kết án Tử hình, vác thập giá đến pháp trường, bị đóng đinh vào thập giá, bị treo lên và rồi Người tắt thở trên thập giá vào khoảng 3 giờ chiều. Vì thế, hôm nay Giáo Hội muốn chúng ta hãy chăm chú suy niệm về tình thương của Ngài qua những khổ hình và cuộc tử nạn của Người được trình bày qua bài Thương Khó. Chúng ta hãy suy niệm về mầu nhiệm Thập Giá Chúa Kitô. Hôm nay là ngày thích hợp để mỗi Kitô hữu chúng ta trở về với lòng mình. Chúng ta hãy kết hợp lòng mình với những đau khổ mà Ngài đã chịu vì yêu thương ta và muốn cứu độ ta.
Việc cử hành vào chiều Thứ Sáu không phải là Thánh lễ mà chỉ là một Nghi lễ tưởng niệm việc Đức Giêsu chịu chết. Đây không phải là những lễ nghi chỉ gợi nên một cuộc trình diễn bi kịch cảm động về cuộc thương khó của Đức Giêsu. Đây là một mầu nhiệm Đức Tin. Chúng ta phải luôn tin rằng Đức Giêsu chết và đã sống lại để cứu độ chúng ta. Nhưng để có thể hiểu chúng ta được cứu khỏi một vực thẳm đầy tội lỗi và gian tà như thế nào, chúng ta cùng với Ngài bước xuống vực thẳm đó. Nghi lễ Thứ Sáu tuần thánh nhắc lại việc Đức Giêsu xuống vực thẳm ấy, đó là tội lỗi của loài người, những đau khổ của nhân loại về thể xác cũng như tinh thần (bị hất hủi, bị người thân phản bội, bị thất bại, bị xâm phạm thân thể, bị đối xử bất công, bị nhục nhã, nỗi lo âu khủng khiếp như hấp hối, sợ hãi, chết v.v.). Nghi lễ hôm nay phải giúp ta ý thức tầm mức nghiêm trọng của sự dữ và sự tội ; đồng thời ý thức giá trị tuyệt vời của việc Chúa cứu chuộc chúng ta. Hôm nay cũng là dịp thuận tiện để ta giục lòng thống hối, hoán cải tâm hồn qua việc chay tịnh, hãm mình hy sinh và đền tội.
3. Cử hành
Hôm nay không được phép cử hành bất cứ bí tích nào, bàn thờ để trống (không thánh giá, không khăn trải bàn và không chân nến, hoa), thừa tác viên mặc lễ phục đỏ, không hát ca nhập lễ, không mang nến hay hương khi tiến ra bàn thờ hay khi đọc bài Thương khó. Không làm dấu thánh giá trên mình và không hôn sách khi đọc bài Thương khó.
Hôm nay không có Thánh Lễ, chỉ có nghi thức Phụng Vụ gồm có 3 phần: phụng vụ Lời Chúa và các lời nguyện chung trọng thể, suy tôn Thánh giá và sau cùng là rước lễ.
* Phụng vụ Lời Chúa
Cũng giống như trong thánh lễ trọng hay Chúa Nhật, các bài đọc trong phần phụng vụ Lời Chúa ngày Thứ Sáu Tuần Thánh cũng gồm có 3 bài đọc: Bài đọc I trích sách ngôn sứ Isaia (Is 52,13-53,12) nói về người Tôi Tớ đau khổ của Giavê, Bài đọc II trích thư gửi tín hữu Do Thái (Dt 4,14-16; 5,7-9) giới thiệu chân dung Đấng Cứu Thế mang lấy các đau khổ của con người để cứu độ nhân loại. Còn bài đọc Tin mừng theo Thánh Gioan (18,1-19,42) diễn tả lại các việc Chúa Giêsu bị bắt, dẫn đến trước Caipha và Philatô, bị lăng nhục, vác và chịu đóng đinh và chết trên thập giá, sau đó được mai táng trong huyệt đá.
* Lời nguyện chung trọng thể
Phụng vụ Lời Chúa kết thúc bằng các lời nguyện chung. Có 10 lời nguyện khác nhau, chủ tế không buộc đọc tất cả nhưng được phép chọn những lời nguyện nào hợp hơn với hoàn cảnh địa phương, tuy nhiên phải luôn luôn giữ thứ tự các ý nguyện được in trong sách Quy chế Tổng Quát Sách lễ Rôma số 45 và 46.
Thứ tự 10 lời nguyện là:
- Cầu cho Hội Thánh
- Cầu cho Đức Giáo Hoàng
- Cầu cho hàng giáo sĩ và giáo dân
- Cầu cho các dự tòng
- Cầu cho các Kitô hữu được hiệp nhất
- Cầu cho người Do Thái
- Cầu cho những người không tin Chúa Kitô
- Cầu cho những người không tin Thiên Chúa
- Cầu cho chính quyền
- Cầu cho những người đau khổ
* Suy tôn Thánh giá
Sau khi đọc các lời nguyện, mọi người đứng để long trọng kính thờ Thánh giá Chúa Kitô. Nghi thức suy tôn Thánh Giá phát xuất từ Giêrusalem (Đông Phương) và du nhập vào Rôma (Tây Phương) vào thế kỷ VII. Ngay ở Rôma thời bấy giờ, nghi thức suy tôn giáo chủ khác nghi thức giáo phẩm khác. Nghi thức hiện thời là sự sắp xếp tổng hợp của hai nghi thức đó.
Nghi thức khởi đầu với việc mở khăn che Thánh Giá, tỏ bày Thánh Giá cho cộng đồng, và mời gọi cộng đồng đến thờ lạy Thánh Giá. Chủ sự, thừa tác viên và tất cả các tín hữu lần lượt quỳ gối thờ lạy và hôn kính Đấng Cứu Chuộc, cái hôn liên kết chặt chẽ cộng đồng với Người. Trong khi thờ lạy, ca đoàn hay cộng đoàn hát các lời than trách của Chúa Kitô Cứu Chuộc hằng làm ơn cho loài người mà được đáp lại bằng những bội phản liên tục. Sau mỗi lời than trách của Chúa Kitô, điệp khúc bi đát của tình yêu không được biết đến : “Dân Ta hỡi, Ta đã làm gì ngươi… ? Hãy trả lời cho Ta.” Câu trả lời của cộng đồng tín hữu lúc đó là hôn kính Thánh Giá.16
2 cách tôn thờ thánh giá:
Cách thứ nhất: Thừa tác viên mang Thánh giá có phủ khăn tiến ra bàn thờ và lần lượt mở khăn che phủ Thánh giá và đọc 3 lần: “Đây là cây Thánh giá, nơi treo Đấng cứu độ trần gian” và mọi người đáp “Chúng ta hãy đến thờ lạy”. Mỗi lần đọc thì thừa tác viên cởi khăn che Thánh Giá theo từng phần tương ứng: Phần đầu Thánh giá, bên phải Thánh giá và sau cùng là mở hết khăn che. Sau khi đáp thì mọi người quì gối thinh lặng trong giây lát trong khi thừa tác viên nâng cao Thánh giá. Sau đó, thừa tác viên đặt Thánh giá ở nơi thích hợp và mọi người thay phiên nhau hôn kính Thánh Giá.
Cách thứ hai: Thừa tác viên mang Thánh giá nhưng không phủ khăn từ cửa nhà thờ, sau đó đi kiệu lên cung thánh và cũng thực hiện việc mở khăn lần lượt 3 lần và hát cùng đáp như cách thứ nhất.
* Rước lễ
Sau phần suy tôn Thánh giá là đến phần rước lễ. Việc rước lễ này chỉ là sự hiệp thông một cách sung mãn với Chúa Kitô, tưởng niệm Đấng đã cứu chuộc bằng khổ nạn và chịu chết trên Thánh giá. Do đó, không có nghi thức truyền phép và chúc bình an cho nhau. Mình Thánh Chúa mà mọi người rước là Mình Thánh đã được truyền phép từ ngày Thứ Năm Tuần Thánh.
Thừa tác viên trải khăn thánh lên bàn thờ đang để trống, sau đó rước Mình Thánh Chúa từ Nhà Tạm phụ ra bàn thờ. Trong khi rước Minh Thánh Chúa thì có 2 người phụ giúp cầm 2 cây đèn theo hầu Mình Thánh Chúa. Khi đến bàn thờ thì đặt 2 đèn này lên bàn thờ. Tiếp đến là phần Rước Mình Thánh Chúa bắt đầu bằng Kinh Lạy Cha. Sau khi rước lễ, thừa tác viên lại đem Mình Thánh Chúa còn dư vào lại Nhà Tạm phụ.
Kết thúc
Sau khi lời nguyện hiệp Lễ kết thúc, Linh mục hướng về giáo dân và dơ tay trên họ để đọc lời nguyện chúc lành cho họ. Sau lời nguyện này, mọi người im lặng ra về, không dạo đàn, không hát bất cứ bài hát hay đọc một kinh nào. Sau đó xếp khăn bàn thờ được cất đi cho đến đêm lễ Vọng Phục Sinh.
